Амгы үеде тыва чон культура, эртем - билиг талазы-биле бурунгаар сайзыралдың базымнарын кылып турары билдингир. Ынчалза-даа келир үе тɵɵгү чокта туруп шыдавас. Тɵɵгү дээрге-ле бурунгу ɵгбелеривистиң, амыдырал-чуртталгазы, чаагай чанчылдары-ла болгай. Салгалдан салгалче дамчып келген чырык чаагай байырлалывыс Шагааны улуг-биче кижилер четтикпейн манап, анаа идепкейлиг белеткенип турары ɵɵрүнчүг. Бистиң ɵгбелеривистиң Шагааны канчаар эрттирип турганының дугайында улуг назылыг кижилер мынчаар сактып чугаалаар:
Шагаага тыва кижи эрте дээре-ле, күскээр белеткенип эгелээр турган. Тараазын ажаап, сиген-ширбиижин белеткеп, мал-маганын семирти ɵстүрүп, аъш-чеминиң дээжизин шыгжап, чараш хеп-сынындан бээр аайлап алыр. Шагаа хүнүнде кадык кылыр бир барба чинге-тарааны уургайга хɵɵп, чыл тɵнүп орда, уштуп алыр. Тараа далганын боова, боорзактар, манчы - хуужуур кылырынга ажыглаар. Арбайны хооргаш соктаар, хоюдур дээрбедээш, байырлалга белеткээр. Чодураалыг чɵкпекти күскээр-ле белеткеп алыр.
Шагааның мурнунда хүннү будуу хуну дээр. Бүдүү хүн дээрге, эрги чылдың сɵɵлгү хүнү деп санап турар. Бүдүүнүң дунезинде кезек ɵглерниң ээлери лама-башкы кижини чалап, эрги чылдың аарыг-аржыы, хай-бачыды ыңай чорзун дээш, ном-судур номчудуп алыр турган. Оон ангыда тоолчу кижини база чалап алгаш, хондур-дүндүр удувайн, солун тоолдар дыңнап хонар. Будүү дүнезинде удаан кижи ɵлүг кылдыр санаттына бээр деп чугаа бар-ла болгай. А даң адып, чер кыры чырып кел чыдырда, ɵгнүң эр ээзи одун салырга, кыс ээзи сүттүг шайын хайындырып, тос-карак-биле баштай одунче, ɵг ханаларынче, дүндүкче чажып чалбаргаш, дашкаар үнүп кээр. Тос чүкче чалбарып, йɵрээл чугаалаан соон дарый, ɵгнүң эр ээзи эрте дээре белеткеп алган ыяжын кыпсып, саңын салыр. Саң салып, йɵрээл кылып тургаш, эртип чыдар чыл-биле аарыг-аржыктан адырлып, кел чыдар Чаа чыл-биле аас- кежик келир деп чүвени ыяк бодап алган турар ужурлуг. Оон арыг харга улуг-биче дивес аңдааштанып, арыгланыр, эрги хирни кактап кааптар.
Шагаа хүнүнде аалдажыр, баштай улуг кижилер ɵглеринче удур-дедир чалажып, шай-суксунун, манчы-хуужуурун, чеминиң дээжизин салып, чолукшуур. Шаанда чолукшуур ёзулал чүгле Шагаа хүнүнде болур турган. Назыны улуг кижиге аныяк кижи ийи холун кожа туткаш, адыжын ɵрү кɵрүндүр сунар, улуг назылыг кижи бичезиниң адыжының кырынга хо¬лун дегзип каар.
Кандыг-даа байырлал белектер чокка байырлал утказын чидириптер. Кожа-хелбээ ɵглерниң ээлери бот-боттарынга удур-дедир белек-селек солчур чаагай чанчылдыг чораан. Ол үеде бай-шыырак улустар хɵлечиктеринге аъш-чемни харамнанмайн берип, эргижирээн идик-хевин белекке сунар тур¬ган.
Үш хонуктуң дургузунда оюн-тоглаа, ыр-шоор куттулуп - ла турар. ϴглер аразында оолдарның мɵге хурежи болур, уруглар боттарын чижип кожамыктажыр. ϴске улуг улус шыдыраа, даалы, кажык ойнаар, баг кагар, а оолдар тевекке маргыжар. Бичии чаштар чуңгулаар турган.
Шагаа хүнүнде арага ижип болбас. Арага ижери шуут-ла хоруглуг турган.
Улугларның сɵзүн дыннап, бо чаагай чаңчылдарны сагып чоруулуңар, уруглар. Шагаа-биле! Курай! Курай!

#Чуковка17 #ЗОЖ #Тыва #Тува #НовостиТувы #КультураТувы