"Аалга келген кижи, аяк эрии ызырар".

Бо дээрге тываларнын эрте-бурун шагдан бээр туруп келген хүндүлээчел чаңын илереткен үлегер домаа. Ѳгге келген кижини ол ѳгнуң ээлери албан шайладыр, хѳѳрежип чугаалажыр. Ѳгге кандыг-даа кижи келир деп угаагаш, кымга чуну чиртирин база чуну ижиртирин баш бурунгаар белеткеп алгаш, тускай черге шыгжап алыр чурум турган. Хүндүлүг аалчы келирге, ёзу барымдаалап кудар араганы хойлааракка азы кѳгээржикке кудуп алган болур. Чорумал кижи суксуннап келген болза, ону ашкарып-чемгергеш, аъткарып үдеп каар.

Амыдыралы бай-даа бол, ядыы-даа бол, тыва ѳг хүндүлүг аалчыны чемгерер чемин тускай белеткеп алган болур.

Ѳгге келген кижи-биле баштайгы ёзулал болза амыр-менди солчур, ол ышкаш таакпы тыртар улус болза, данза солчуп таакпылажыр. Ѳгнүң эр ээзи-биле келген кижи чугаалажып орар аразында кадай кижи шайны хайындырыптар. Бо таварылгада баштайгы аяк шайны келген кижиге сунар. Ооң баарынга тавак долу далган, тараа, боова, боорзакты делгеп салыптар. Дараазында аякты ашаанга сунар, ооң соонда ѳгде олурган улуг кижилерге тус-тус шайны кудуп сунар. Чаш уруг-дарыг авазының чанында олургулаар. Элээдилер дашкаар үнгеш, мал-маган карактап, оожум-топтуг ойнап турарлар.

Ѳгге келген кижини шайладыр, дыштандырар болгаш аъткарар ёзулалды элээдилер улуг кижилер-биле бир дѳмей эрттирер турган.

Кижи ѳгже кирип бар чорда, аныяк оолдар кижини мурнай эжиин ажыткаш, ѳгже чалаар. Кым-даа, кайы-даа ѳгже кирер апаарга, дѳмей-ле бир-ле оол бо-ла чедип келген, эжиин ажыдып алган турар. Бѳлүк кижи ѳгже кирерге, эң улуг назылыг кижини дѳр бажынче чалаар. Оон улаштыр оон бичиилери олуруптарга, ѳгнүң ээлери ам олурар. Аныяктары эжик чоогунче, эң бичелери иезиниң олурар чериниң адаанга олурарлар. Аныяктардан болгаш бичиилерден улус чугаазынга киржи бээр кижи чок.

Аалга келген аалчы, ѳгге келген чорумал аңгы-аңгы чоруктуг болгулаар. Чугле шайлап алыр дээш келир кижилер база турар. Ырак чер чорааш, дүн чарып, хонуп аар дээш келир кижилер турар. Чангыс-даа, бѳлук-даа кижи ѳгге келир. Оларны ѳгге бир дѳмей хүндүлээр, олар-биле хѳѳрежип чугаалажыр.

Аалчыны хундулээр ёзулал.

Шаанда шагда тываларның аалдажыр ден чаңчылы бар. Аалдажыр чорук тѳрелзиир чоруктуң уланчызы болур.

Чылдың аалдажыр чорук бар.

Үш чыл, алды чыл болгаш, тос чыл болгаш аалдажыр чорук бар.

Аалдаар чоруктун дорт кол уг-шии бар:

- Бирээде, огленген уругну бег-кунчуу чыл болганда ада-иезинче аалдадыр чанчылдыг. Ынчан ѳнчуу, үлүк бээр.

- Ийиде, хундулуг тѳрелиниң кандыг чурттап орарын сонуургап, ооң караанга коступ каары.

- Үште, кандыг-бир шыдалдыг торелинден бир-ле чувени дилеп алырын кордап келири.

- Дѳртте, ырак черде чурттап орар кырган тѳрелдеринге бодунуң оглун азы кызын кѳргузер дээш, тѳрелзинип келири.

Аалчы кижи бодунун-хире- шаа биле белеткенип алыр, ол чул дээрге бир когээр арагалыг, бир хап быштактыг, бир хапка кончуг ирттиң дулуп каан ужазын чода-биле суп каан болур.

Аалчы кижи тѳрелиниң аалынга бир, ийи болгаш үш хонар, ооң соонда чанып чоруптар.

Хүндүлел ёзулалдары.

Кандыг-даа чон чурттап орар черлиг, чугаалажыр тускай дылдыг болгаш онзагай ылгалыр хунду ёзулалдыг болур. Тыва чон эрте-бурун шагдан бээр Соңгу Саянның, Башкы Таңдының аразынга, Азия диптиң тѳвунге чурттап чораан. Ада-ѳгбениң биске арттырып каан эң улуг байлаа болза тыва дыл, ынчангаш чүс-чүс чылдарда туруп келген, сайзырап келген болгаш салгал дамчып келген хүндүлел ёзулалы тыва чоннуң бир ыдыктыг чаңчылы болгаш сагыыр сүзүглели болур. Хүндүлел ёзулалын билбес болгаш сагывас кижини мирит кулугур деп бурунгулар соодап чораан.

Хүндүлел ёзузун сагыыры дээрге ажы-тѳлдү эптиг-эвилең, ак сеткилдиг болгаш ойбуннуг кижилер кылдыр кара чажындан кижизидип доруктурары болур. Ада-ѳгбениң арттырып каан хүндүлел ёзулалдарын ыдыкшыдып кѳѳру дээрге чоннун тѳѳгүзүн хандыр билип алырының база бир аргазы болур. Ада ѳгбениң хүндүлел ёзулалдарын ылап шын сагып чоруур болза, бодунун мѳзүлүүн, биче сеткилдиин, кижизиин кѳргүзүп чоруур албаты болур.

Тыва Республиканың К. И. Чуковский аттыг уруглар ном саңы. Чурт-шинчилел болгаш чогаал килдизи.