Эртенгиниң эртезинде, бурунгунуң мурнунда-даа эвес, эрги чылды үдеп, чаа чылды уткуур Шагаа-дой найыры тывылганда, шак бо болуушкун болган чүвең иргин. Бай кижиге балдыр сыкпайн бараан болур паштанчы чурттап чоруп-тур эвеспе.
Ак айны найырлап, аштанып-чемненир чаа чылдың Шагаазының ажын-чемин кылыр дээш, паштанчы кыс падын барап, манчы-хуужуур кылып, чартык айның он беш хонуунда шаг-шинээ тɵгүжеге ажылдап-тыр.Шагаа дүнезинде чагырыкчы дээргилерни чалап, чин шайын, чигир-боовазын, чимис кадын ширээ кыры сынмас кылдыр салып-даа турган уруг чүвең иргин.
Хыраа-харны кылаңнаткан, бүлүк-дошту бусталдырган хүн Чалаа дааның кырынга чайынналып бедип кээрге, аалдың ара-албатызы байга баштадып алгаш, Шагаа саңы салып, адыш-чарыш, адаан-мɵɵрей эрттирер ыдык тейже йɵрээлин салып, чалбарыын чалбарып чоруй барып тырлар эвеспе. Аалга чүгле паштанчы кыс аяк-сава аштап, аъш-чем улай белеткеп артып каап-тыр. Артыы ɵгден аарыг шуваганчы калгып келгеш, паштанчыга чугаалаан иргин:
— Куйт дээр кускун чок, сайт дээр сааскан чок деп чүве бо эвеспе, кызым. Ыттар безин аалда артпаан – ыржым-шыпшың-на чүве, а ыдык тейде ыры-шоор, оюн- -тоглаа, каткы-итки кайгамчык-ла боор.
— Шанакка чоп саадавытпааныңар ол, кадам?
— Оо, орта баргаш, чүнү канчаар мен, кызым. Кызыл-аас кижи кыда дайнап алыр эвес, удургу дижим ужа чаанга дыңныр эвес, аалга-ла анаа олурганы дээре. Чут бооп, чуңгудан чуглуп ɵлзе - атка багай ыйнаан, кызым. Кырыыры - кыпсынчыг, кымга-даа херек чок апаар чүве ышкажыл, а сен аныяк кижи аалга орба. Аът кежи сɵɵртүп алгаш, аал чанында хɵртүктүг ийден чуңгулап ойна – деп, шуваганчы чугаалап- тыр эвеспе.
ϴɵрээн уруг ɵгден дораан үне халааш, аът кежи адасказынга олурупкаш, кадыр ийден каш-даа катап караңнадып баткан иргин. Канчангаш-ла кɵɵрге, кара чаңгыс ɵɵгү үстүп чыдып калган бооп-тур. Калган ада-иезинден арткан хайыралыг ɵɵгүн алдындан-даа артык үнелээр уруг чүве-дир звеспе. Адазы ону хода, чести холуп тура шуткуп кылган, а авазы алгы тонунга илип берген чувең иргин. Бо-ла бүгүнү бодап келгеш, карактарының чажы сыстып, кадыг хɵртүктү казып, дээринден деткимчени, черинден чем эреп, сагыш-сеткилиниң ханызындан чалбарып-ла туруп тур. Эргек бажы дег эртине ɵɵк чум харга чүге кɵстүр боор ийик, тывар дээрге-даа, тывылбаан. Ынчап баарга, ыглап-сыктап орган уруг иргин.
— Шагаада чаш тɵкпес чоор, чараш кыс. Канчап бардың, кандыг халап дир- гелди?–дээн үн дыңнааш, уруг кɵрнүп кээрге, сегел салы курлак четкен, сезен-тозан хар үезинде ирей кижи чедип келген бооп-тур.
— Кайын, канчап мында чедип келдиңер, кайызы ир¬ги силер?–деп, ужур-чɵвүн уруг корга-корга айтырган иргин.
— Ак айның Шагаазының ачылыг ɵгбези – Ак-Сал ирей деп кижи мен, уруум. Ыы-сыы дыңнааш, ыйгылааштан үнүп келдим ийин. Качыгдалыңга – камгалал, човулаңынга – чоорган болгай мен, ажыг чаш тɵккениниң чылдагаанын ажыт- чажыт чогу-биле сɵглеп бер – деп, ирей чугаалаптыр эвеспе.
Паштанчы кыс байгы шынын ижин-кара чокка чугаалап бергеш, ак салдыг ададан ачы-буян дилеп-тир.
Ак-Сал ирей анаа тура-ла чиде берген, а уруг аймап - кайгап артып калган.
Хар-чамны дүргектелдир казыргы хадып эрткен соонда, амдыы ирей турган черинде турар бооп-тур эвеспе. Ол хойнундан алдын ɵɵк уштуп эккелгеш, айтырып-тыр:
— ϴɵгүң бо-дур бе, уруум?
— Чок–деп, уруг харыылаан.
Ирей кезек үженгеш, моңгүн ɵɵк кɵргүскеш:
— Бо-дур бе? – дээн.
— Чок, ол-даа эвес-хир – деп, уруг сɵглээн.
Ак-Сал ам-на уругнуң хо¬ла ɵɵгүн уштуп эккелген.
. – Мээн ɵɵгүм ол-дур, ирем–деп, уруг алгырган.
— Алыксак, чиксек эвес, ак сеткилдиг кижи-дир сен, уруум. Шынчы чорук – чырык ортемчейде эң-не эки шынар боор чүве. Адың кымыл, уруум?
— Адам-ием адаан адын билбес мен, а аал ишти анаа-ла Паштанчы деп адаарлар–деп, уруг шынын сɵглеп-тир.
— Шак бо хүнден эгелээш, чараш кыс сени Шагаа деп адаар бис–дээщ ак-кɵк шуру-чинчини уруг¬нуң курунуң ужунга бооп бергеш, улай чугаалап-тыр:
— Чинчилиг куруңну удууруңда сыртыың адаанга салып алыр сен, уруум. Чинчиң чидирбе, ону дамчыштыр харылзажыр бис–дээш, ирей база катап чиде берген.
Чараш кыс – Шагаа дүн ортузунга чедир байга бараан бооп келгеш, Ак-Сал ирейниң айыткалын ёзугаар чинчилиг курун сыртангаш, кара ɵɵнге удуп чыдып алган. Даңгаар эртен оттуп кээрге, аъш-чемни делгеп салган ак ɵгде Шагаа чыдар бооп-тур.
— Шагаа байырлалында Шагаа сугдан шайлап аар-дыр – дээн үннер даштын дынналган.
Шагаа үне халып кээрге, байның чылгычызы – доруг аъттыг Довук-Мерген торгу додарлыг тоннуг, экер-эрес эр апарган ɵгже кылаштап чоруп олуруп-тур эвеспе. Довук-Мерген чугаалап-тыр:
— Чараш сарыым, Ша¬гаа. Шайың хайындырып, ажың – чемиң белеткээш, арат чонуң ашкарып-чемгер. Шагаа-биле, сарыым Шагаа.
Ол хүнден эгелээш, олар ынчалдыр оюн оя, чигин чире чурттап чоруй барыптырлар эвеспе.

#Чуковка17 #Шагаа #Тыва #Тува #НовостиТувы #КультураТувы